In vrijwel iedere editie van In de Ban van de Ring en De Hobbit is een Midden-aarde kaart te vinden. Als kind bladerde ik tijdens het lezen voortdurend terug naar voren om te ontdekken waar Frodo en zijn reisgenoten waren beland op hun reis. Het was een manier om samen met hen die mysterieuze wereld te ontdekken. Waar komt die gewoonte om plattegronden in een boek op te nemen vandaan?
Aan het einde van de 18e eeuw verscheen een bijzondere editie van John Bunyan’s The Pilgrim Progress. Net voor het begin van de tekst, tussen de eerste
Prachtige uitvouwbare kaart in een eeuwenoude edititie van The Pilgrim’s Prgress
pagina’s, zat een kaart verstopt. Een plattegrond, van de reis die het personage in het verhaal aflegt. Niet zo bijzonder voor moderne lezers: de landkaart is een vaste metgezel van veel boeken waarin wordt gereisd.
Vooral het fantasy genre en plattegronden van de verzonnen wereld zijn niet meer los van elkaar te denken. Deze kaarten geven een zekere “echtheid” aan de verzonnen wereld, die immers wordt afgebeeld op een manier die sterk wordt geassocieerd met betrouwbaarheid en precisie. Zo is er in vrijwel iedere editie van In de Ban van de Ring en De Hobbit van J.R.R. Tolkien een Midden-aarde kaart te vinden.
Historische kaarten in literatuur zijn een stuk zeldzamer. Dat komt doordat er veel is veranderd sinds de 18e eeuw. Nu niet gaan zuchten en roepen dat dat een inkoppertje is. Ik heb het over de manier waarop teksten worden verwerkt.
In dit artikel bespreek ik die verandering aan de hand van een vergelijking tussen de rol van twee typen kaarten die voorin boeken gevonden worden. Aan de ene kant: de rol van de historische landkaart in de 18e eeuwse editie van The Pilgrim Progress. Aan de andere kant: de plattegronden bij het werk van Tolkien voor een modern lezerspubliek.
De Midden-aarde kaart als grondlegger
Tolkien heeft met zijn Midden-aarde een wereld geschapen die tot op de dag van vandaag immens populair is. Niet voor niets wordt hij gezien als de grondlegger van de moderne fantasy. Tolkien was één van de eerste auteurs die naast zijn creatieve werk, uitgebreid schreef over het proces achter het scheppen van een fantasiewereld.
Volgens Farah Mendlesohn, een Brits historica en auteur over fantasy en science fiction, heeft hij ook de basis gelegd voor het gebruik van plattegronden in fantasy. Zo schiep hij niet alleen een locatie voor het avontuur dat in het verhaal beschreven wordt, maar ook het idee dat er iets buiten de kaart ligt: een wereld en geschiedenis buiten de kaart.
Een klassiek voorbeeld van de Midden-aarde kaart zoals alle Tolkien fans deze kennen
Zoals gezegd: er is veel veranderd sinds de 18e eeuw. In onze manier van lezen, maar ook de plattegronden zelf zijn veranderd. In dit artikel vergelijk ik de ontwikkeling van de plattegrond als een begeleiding bij het verhaal.
Deze vergelijking begint met de meeste gangbare Midden-aarde kaart, zoals je die in veel edities van In de Ban van de Ring en De Hobbit zult aantreffen. Net als de kaart van The Pilgrim’s Progress een plattegrond die het verhaal vergezelt. Toch zijn er verschillen.
Een gat dat alleen maar groter wordt als we eenmaal in het digitale tijdperk aankomen. Genoeg gepraat dus. We hebben nog een flinke reis voor de boeg.
Reizen naar de Heilige Stad en naar Mordor
Een plattegrond in een boek wordt in de literatuurwetenschap een paratekst genoemd. Het is een toevoeging op de tekst zelf: letterlijk vertaalt is het een naast-tekst, net als bijvoorbeeld een voorwoord of de tekst die je op de achterkant van een boek vindt.
Deze parateksten ontstonden waarschijnlijk tegelijk met de opkomst van de universiteit in de 12e eeuw na Christus. Voor die tijd was lezen iets dat met name in kloosters werd gedaan. Het was een spirituele bezigheid, waarbij het langzaam en aandachtig verwerken van de tekst belangrijk was.
Met de opkomst van universiteiten werd het juist belangrijk op een meer analytische manier te lezen. Dat zou de ontwikkeling van paratekst hebben gestimuleerd: hulpmiddelen die de wetenschappers bijstonden in hun studies. (Mak: 43)
Een geplande stadswandeling
Terug naar de uitvouwbare, historische kaart voorin The Pilgrim’s Progress. In feite is dit niet meer dan een plattegrond die de reis laat zien die Christian, het hoofdpersonage, in de pagina’s erna zal afleggen. Deze reis loopt in een rechte lijn van de Stad van Vernietiging naar de Heilige Stad. De enige onderbreking van de plattegrond is een praktische: bovenaan de pagina was de tekenaar gedwongen af te breken en in de volgende kolom verder te gaan.
De focus ligt volledig op de reis van het personage: de kaart laat niets zien wat daarbuiten valt. Een beetje zoals zo’n stadswandeling, zoals je ze in reisboekjes vindt. Maar dan naar de stad, in plaats van erdoorheen.
Bron: http://jamesrostron.tumblr.com/post/43806042266/a-double-bill-of-lord-of-the-rings-posts-today
Hierin verschilt deze kaart duidelijk van een typische landkaart die de hele wereld zou laten zien. Deze plattegrond is meer een soort visuele samenvatting van het verhaal, zoals de kaart hierboven die het verhaal van In de Ban van de Ring verbeeldt als een soort metrostelsel. De verschillende fases van de reis van Christian zijn er duidelijk op af te lezen.
Meer dan de wereld, laat de plattegrond de inhoud van het verhaal zien. Korte beschrijvingen en kleine tekeningetjes bij de kaart laten zien wat Christian op de verschillende plekken langs zijn reis heeft meegemaakt. Het ligt dan ook voor de hand dat deze plattegrond vooral was bedoeld als een hulpstuk voor de lezer. Of beter gezegd: voor de academicus die de tekst bestudeerde.
De kracht van de kaart: bijhouden waar je bent…
De kaart van Midden-aarde zoals die voorin In de Ban van de Ring is te vinden, kan op dezelfde manier gebruikt worden. Het is meer een klassieke, historische kaart dan die van The Pilgrim’s Progress, zonder beschrijvingen uit het verhaal in de kantlijn.
Toch is het heel goed mogelijk om de reis van Frodo en de rest van het Reisgenootschap van de Ring te volgen. Dat is tenminste wat ik deed: voortdurende terugbladeren naar de kaart voorin mijn editie van In de Ban van de Ring om de plaatsnamen op te zoeken waar de reisgenoten langs kwamen.
Het grote verschil is dat deze kaart Midden-aarde in zijn geheel laat zien. Deze kaart is meer dan een uitbeelding van de reis die in de volgende bladzijden beschreven staat. Ook de gebieden die niet of nauwelijks aan bod komen, zijn afgebeeld. De reis van Frodo, van de Gouw naar de Doemberg in Mordor, is niet afgebeeld als een rechte lijn van a naar b.
Deze verschillen zijn niet vreemd. In The Pilgrim’s Progress is het van groot belang dat Christian in een rechte lijn naar de Heilige Stad moet lopen. Heel symbolisch, moet hij niet van zijn pad afwijken. Het is dan ook niet vreemd om deze symbolische betekenis van zijn reis terug te zien in de plattegrond aan het begin van de tekst. Kortom: in het geval van dit verhaal is de reis het belangrijkst.
… en suggereren dat er meer is
Frodo verlangde ernaar om meer te weten te komen over de wereld voorbij zijn voordeur
Bij In de Ban van de Ring is de wereld, Midden-aarde, minstens zo belangrijk. Sterker: het is een plattegrond van die wereld die Frodo helpt in zijn besluit om de Gouw te verlaten.
‘Frodo began to feel restless, and the old paths seemed too well-trodden. He looked at maps, and wondered what lay beyond their edges: maps made in the Shire showed mostly white spaces beyond its borders.’ (The Fellowship of the Ring)
Wij, de lezers, weten dat er inderdaad meer is. Aan het begin van het boek hebben wij namelijk een uitgebreidere kaart van Midden-aarde gekregen. De Gouw is hier maar een klein deel van de hele wereld: als nieuwkomer moet je waarschijnlijk zelfs even zoeken om te zien waar Frodo zijn avontuur begint.
En net zoals de witte stukken op Frodo’s kaart zijn interesse prikkelen, krijgt ook de lezer een kaart voorgeschoteld die laat zien dat er een hele wereld ligt buiten wat het verhaal laat zien.
Tolkien legde hiermee een belangrijk fundament voor wat één van de belangrijkste wetten van world building zou worden: de wereld waarin een verhaal speelt is groter dan het verhaal zelf.
Dit is compleet anders in The Pilgrim’s Progress. Het is helemaal niet de bedoeling dat Christian interesse heeft voor wat er buiten zijn vaste pad ligt. En hetzelfde geldt voor de lezer. De kaart is er niet om interesse te wekken voor de wereld buiten het verhaal. Het is uitsluitend een hulpstuk om de reis te volgen.
Van historische kaart tot google maps
Eén van de grote kenmerken van het digitale tijdperk, is de toegankelijkheid van informatie. Als lezer zijn we niet langer afhankelijk van de enkele kaart of plattegrond die voorin het boek is te vinden. Google op ‘Pilgrim Progress map’ of ‘kaart Midden-aarde’ en je krijgt een grote hoeveelheid verschillende kaarten om uit te kiezen.
Deze kaarten kunnen worden gedownload, geprint of online geraadpleegd op eenzelfde manier zoals de “oude” kaarten voorin het boek. Maar computertechnieken hebben ook gezorgd voor nieuwe hulpmiddelen voor het overbrengen van informatie. En oude manieren van een update voorzien, zo ook de plattegrond. Kaarten hoeven niet langer statisch te zijn, of gebonden aan de pagina.
Het lezen van een plattegrond had altijd al iets interactiefs, en was ongestructureerd. Neem de kaart van Midden-aarde. De lezer kon ervoor kiezen het pad van het Reisgenootschap stap voor stap te volgen, maar ook van deze weg afwijken en ronddwalen langs de verschillende namen van Midden-aarde. Zelfs in het geval van The Pilgrim’s Progress – waar de kaart een rechte lijn van a naar b is – heeft de lezer een zekere vrijheid. Er kunnen stappen van de reis worden overgeslagen, of juist een stukje teruggegaan als geheugensteun voor wat er ook alweer eerder was gebeurd.
Dit interactieve aspect is nog veel meer aanwezig bij digitale kaarten. Een goed voorbeeld is een publiciteitscampagne rond de verfilming van De Hobbit: Google Maps Middle-earth. Net zoals met de reguliere versie van Google Maps, kun je over deze plattegrond heen en weer scrollen, en inzoomen op plaatsen die je wat beter wilt bekijken.
Screenshote van de Google Maps versie van Midden-aarde
Zelf in de Midden-aarde kaart stappen
Midden-aarde laat zich natuurlijk niet fotograferen door streetview auto’s, maar toch is het 
mogelijk om “in” de kaart te stappen. Niet helemaal zoals Joey uit Friends in de plattegrond van Londen stapte om zijn weg te vinden, maar wel een klein beetje zoals je op Google Maps inzoomt op een locatie voor meer details. In het screenshot hieronder zie je een voorbeeld hiervan met Rivendel, de elvenstad waar Frodo, Gandalf, Aragorn en de anderen door Elrond op hun missie worden gezet.
Ook zijn er scènes uit de nieuwe Hobbit-trilogie te zien en vind je informatie rondom het verhaal in de film. Deze digitale plattegrond diept de verhaalwereld verder uit; er zijn allerlei achtergronden en extra stukjes informatie te vinden die de films verrijken. Ook kun je zo na het zien van de films nog eens op je gemak opzoeken wat ook alweer waar precies gebeurde.
Toch weinig veranderd dus?
In zekere zin. Want de focus ligt ook in deze plattegrond nog altijd op het verhaal van De Hobbit en In de Ban van de Ring. Markers geven locaties aan waar belangrijke plotpunten hebben plaatsgevonden. Toch is de reis hier meer “in harmonie” met de plattegrond dan bij The Pilgrim’s Progress, waar de reis zelfs de vorm van de kaart bepaalde. Er ligt als het ware een digitaal net over de oorspronkelijke Midden-aarde kaart, die extra diepte aan de kaart geeft en deze aan de verhalen verbindt.
Tegelijkertijd geeft de mogelijkheid om de kaart over je scherm heen en weer te slepen en Midden-aarde als een vogel onder je te zien verschuiven, dat gevoel van verlang om te weten wat er buiten de grenzen ligt dat ook Frodo voelde wanneer hij naar zijn eigen kaart keek.
Een ander voorbeeld, dat Midden-aarde nog verder tot leven wekt, is de Tijdlijn van Midden-aarde van het LotrProject. Hierin vind je de belangrijkste gebeurtenissen uit de geschiedenis van Midden-aarde. Op een andere kaart van Google komt Midden-aarde een klein beetje dichter bij onze wereld: de filmlocaties van Lord of the Rings laat zien waar in Nieuw-Zeeland o.a. Mordor en de stad van de Rohirrim zijn te vinden.
Landkaarten: niet meer weg te denken uit het (fantasy-)wereldbeeld
Plattegronden en landkaarten zijn niet meer weg te denken bij fantasyverhalen. Meer dan bij hun ontwikkeling als een hulpstuk bij het bestuderen van teksten, zijn ze nu ook een verdieping van de wereld waar het verhaal zich afspeelt. Een onmisbaar stuk gereedschap bij de world building door de auteur, een manier om zijn of haar wereld meer diepte te geven. Een plattegrond geeft een gevoel van echtheid, en dat er nog veel meer over de wereld te ontdekken is buiten de pagina’s van dat ene boek.
Door digitale technologie is die kracht van kaarten alleen maar groter geworden. De maker zit nu niet langer aan één vel papier vast. Door verschillende digitale lagen en filters, pop-up schermen en scrollen en inzoomen kan er veel meer informatie in één kaart worden gestopt. Het is vervolgens aan de gebruiker om die informatie eruit te halen. Meer en meer maakt de lezer zijn of haar eigen kaart, door zelf te kiezen waar te klikken of zoomen voor extra informatie.
Liefhebbers van fantasy en aanverwante genres worden steeds meer de ontdekkingsreizigers van vreemde werelden. Niet voor niets kunnen we geen genoeg krijgen van de werelden in Game of Thrones en The Lord of the Rings. Gelukkig zullen er altijd plattegronden zijn om ons bij te staan op deze ontdekkingsreizen.
Literatuur
Collé-Bak, Nathalie. “The Role of Illustrations in the Reception of The Pilgrim’s Progress.” Reception, Appropriation, Recollection.Bunyan’s Pilgrim’s Progress. Ed. W.R. Owens and Stuart Sim. Oxford: Peter Lang, 2007. 99-126. Print.
Mak, Bonnie. How the Page Matters. Toronto: University of Toronto Press, 2011. Print.
Mendlesohn, Farah. Rhetorics of Fantasy. Middletown: Wesleyan University Press, 2008. Print.
Muehrcke, Philip and Juliana Muehrcke. “Maps in Literature.” The Geographical Review Jul. 1974: 317-338. Print.
The Hobbit: The Desolation of Smaug – A Journey Through Middle-earth.
